یک واقعیت غیرقابل انکار این است که در راستای افزایش زیرساخت ها و نیازهای تجاری، اهمیت ترانزیتی-اقتصادی دریای خزر سال به سال در حال افزایش است. اما به میزانی که اهمیت نقش تجاری و موقعیت دریای خزر افزایش می یابد، اختلافات ژئواقتصادی و سیاسی-نظامی میان ۵ کشور ساحلی دریای خزر نیز افزایش می یابد. تا قبل از امضای کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر، این دریا کمتر شاهد نمایش قدرت نظامی بود، اما با گذشت سال ها و اجرایی نشدن کنوانسیون، خزر در حال تبدیل شدن به صحنه نمایش قدرت و سکوی پرتاب موشک به دیگر نقاط از جمله اوکراین و سوریه بوده است.

کردیدور بین المللی شمال-جنوب این امکان را به کشورهای ساحلی می دهد که اقتصادهای خود را به یکدیگر پیوند بزنند. علاوه بر آن این کریدور می تواند دسترسی مناسبی برای کشورهای عضو به منابع و بازارهای پرسود ایجاد کند. با دورنمای تعریف شده در چارچوب همکاری های بین المللی با استفاده از ظرفیت های خزر، بنادر خزری ۵ کشور ساحلی توسعه می یابند و جذب سرمایه خارجی به منطقه نیز بیشتر می شود.

اما نکته قابل توجه این است که این دریا به صحنه رقابت و تقابل های سیاسی-نظامی نیز تبدیل شده و تقریبا همه اعضا تلاش می کنند تا بر بنیان های لجستیکی-اقتصادی وابسته به خزر تسلط یابند. از این رو حضور نظامی در خزر از طرف ۵ کشور ساحلی با گذشت هر سال در حال افزایش است.

با وجود اینکه دریای خزر در تاریخ خود به عنوان سکوی مهم نظامی تلقی نمی شده است، در دهه گذشته این دریا اهمیت نظامی شدیدی پیدا کرده است. روسیه در سال ۲۰۱۲ کشتی های نظامی "گِراد سیویاژِسک" و "وِلیکی اوست یوگ" و در تابستان ۲۰۱۵ نیز کشتی موشک انداز "تاتارستان" را بهینه سازی و وارد ناوگان نظامی خود در دریای خزر کرد. موشک های معروف "کالیبر" که به ابزار اصلی ارتش روسیه نیز تبدیل شده است، بر روی کشتی نظامی تاتارستان نصب شده اند.

در کنار روسیه، ایران نیز تلاش می کند تا به یک قدرت نظامی در دریای خزر تبدیل شود. حضور نظامی ایران در چند دهه اخیر روندی افزایشی داشته و نشان دهنده آن است که ایران درک درستی از وضعیت نظامی در منطقه دارد و تصمیم دارد پا به پای دیگر کشورها حضور نظامی خود را تقویت کند.

روسیه و ایران هر دو از ورود احتمالی آمریکا و ناتو به منطقه خزر نگران و به خوبی از روابط آذربایجان و قزاقستان با آمریکا و قراردادهای نظامی منقعد شده فی مابین آگاه هستند. روسیه از نوسازی ناوگان نیروی دریایی ایران در خزر نگرانی ندارد، اما از هرگونه ورود نیروهای نظامی آمریکا به خزر به شدت نگران است. قراردادهای نظامی منعقد شده بین آذربایجان و قزاقستان با آمریکا زمینه نوسازی نیروی دریای و تجهیزات نظامی در دریا را ایجاد کرده است و این در حالی است که قزاقستان و آذربایجان هر دو تنها راه دریایی که دارند، دریای خزر است.

از این رو روسیه به دنبال هرچه سریعتر اجرایی شدن کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر است. اما لازم به ذکر است که ایران تنها کشوری است که کنوانسیون یاد شده را از طریق مجلس خود تصویب نکرده و عملا تا زمانی که ایران آن را تصویب نکند، پایبندی به مفاد کنوانسیون از روی حسن نیت خواهد بود و نه از جنبه ضرورت حقوقی.

یک موضوع مهم دیگر در دریای خزر، تلاش برخی کشورها برای انتقال گاز ترکمنستان به اروپا است. موضوع نصب خطوط انتقال گاز مدت ها است به صورت نامشخصی کنار گذاشته شده است، اما ترکیه به عنوان بازیگر فعالی در منطقه آسیای مرکزی و قفقاز در ماه های اخیر تلاش کرده است که با استفاده از کشتی های مخزن دار، گاز موجود از ترکمنستان را از طریق دریای خزر به آذربایجان و سپس به خطوط انتقال گاز خود برای عرضه در بازارهای اروپایی برساند. روسیه و ایران به وضوح مخالف افزایش صادرکنندگان گاز در بازارهای اروپایی هستند. بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که موضوع انتقال انرژی از دریای خزر در آینده نزدیک می تواند به یک عامل تنش زا، تحریک کننده رقابت تسلیحاتی و افزایش حضور نظامی در دریای خزر تبدیل شود.

پایان/